Թերլեմեզյանն առաջնակարգ սնայպեր էր

Ականավոր քանդակագործ Արա Սարգսյանի «Հոդվածներ, ելույթներ, հուշեր» գրքում հատուկ արժեք են ներկայացնում վարպետի հուշագրությունները, որոնցում գրական ակնբախ ձիրքով, պատկերավոր, երբեմն նուրբ հումորով համեմված նա պատմում է իր ապրած կյանքի ու մտերիմների արվեստի մասին` պատկերելով նրանց կենդանի դիմանկարը:

Ստորև ձեզ ենք ներկայացնում այդ գրքում տեղ գտած «Կտակը» /տես նաև` «Թերլեմեզ թուրքերեն նշանակում է «չքրտնող». Փանոս Թերլեմեզյանի մասին»,  հոդվածից մի փոքրիկ հատված:

«Թերլեմեզյանն առաջնակարգ սնայպեր էր:

Շատ անգամ է պատմել նա իր փոթորկալի կյանքից հետաքրքիր դրվագներ։ Երբ մենք երկուսով մենակ էինք լինում, ես աշխատում էի տարբեր հնարքներով ու հարցերով նրան տանել ետ, դեպի պատմության ոչ հեռավոր անցուղիները և նրա մեջ առաջացնում էի հուշեր պատմելու ցանկություն:

Հափշտակությամբ էի լսում նրա ամեն մի խոսքը, սարսուռ էր ազդում վրաս, երբ նա պատմում էր իր կրած տառապանքների մասին, իսկ հաճույք և հրճվանք էի զգում, երբ լսում էի նրա հերոսական գործերի հաղթական ելքի մասին:

Ահա այդ դեպքերից մեկը:

Ւննսունական թվականներին թուրքական ոստիկանության հետապնդումից և սպառնացող մահվան պատժից ազատվելու տենչով, Փանոսը, միայնակ փախչում է սարերը և պահվում։ Մի քանի շաբաթ անզեն նա թափառում է սարերում և կերակրվում վայրի պտուղներով։ Մի գեղեցիկ օր հեռվից նկատում է թուրքական մի ժանդարմի, որը, մինչև ատամները զինված, ձիուն նստած, ինքնագոհ ու երգելով գալիս է դեպի նրա թաքստոցը։ Փանոսը վայրկյան իսկ չի կորցնում, բարձրանում է ծառը և սպասում է ժանդարմի հասնելուն։ Երբ ժանդարմն արդեն ծառի տակ էր, լուսանի նման նա նետվում է ձիու վրա, գետին է գլորում հղփացածին, զինաթափում է, վերցնում է զենքը, փամփուշտները և ձին։ Ժանդարմը գրեթե մերկ, սարսափահար փախչում է։ Այդ օրվանից Փանոսը դառնում է պարտիզան;

Որոշ ժամանակ անց նրան են միանում նաև իր համախոհներից երկու խիզախ տղաներ, ու երեքով, ամիսներ շարունակ շրջում են գյուղերը և պատժում բոլոր նրանց, ովքեր, ասպատակելով գյուղերը, կողոպտում ու սպանում էին հայ աշխատավորին:

Մի օր լուր են հասցնում, թե Քերիմ բեկը իր բանդիտներով մտել է գյուղ, թալանել, սպանել շատերին, տները վառել, և հիմա էլ գյուղի հրապարակում իր ավազակների հետ նստած, պատրաստվում է քեֆ անել:

Փանոսը գաղտագողի հասնում է գյուղ և աննկատելիորեն հրապարակի տներից մեկի հարթ կտուրի վրա, Քերիմ բեկի դեմ հանդիման, դիրք բռնում։ Սպասում է այնքան ժամանակ, մինչև թալանած ոչխարներից պատրաստած հյութեղ խորովածը տաք-տաք բերում են և առաջին շամփուրը մատուցում Քերիմ բեկին։ Երբ բեկը շուրջը հավաքված քծնողների մաշալլահների տակ, խորովածի առաջին պատառը վերցնում է և տանում բերանը, այդ ակնթարթին Փանոսի գնդակը ծակում է նրա ճակատի ճիշտ կենտրոնը։ Բեկի գլուխն ընկնում է կրծքի վրա։ Ավազակները չհասկանալով, թե բանն ինչ է, թողնելով ամեն ինչ և ավար, և խորոված, խուճապահար փախչում են գյուղից:

Տարիներ անց, երբ Թերլեմեզյանն արդեն յոթանասուն տարեկանի մոտ էր և գտնվում էր մեզ մոտ՝ Հայաստանում, պատահեց հաճելի և հետաքրքիր մի դեպք, որին մասնակից եմ եղել նաև ես:

1934 թվականի ամռանը Աղասի Խանջյանը հանգստանում էր Դիլիջանի իր ամառանոցում։ Մի անգամ, երբ նա քաղաք էր եկել, խնդրեց ինձ այնտեղ բերել Փանոս Թերլեմեզյանին:

Մի կիրակի վարպետն ու ես, առավոտ կանուխ, ուղևորվեցինք դեպի Դիլիջան։ Խանջյանին հանդիպեցինք պարտեզում նստած, ինչ-որ գիրք ընթերցելիս։ Նա հագել էր իր սովորական ռուսական սպիտակ շապիկը և ուսերին գցել ամառային մի թեթև վերարկու։ Նրա ձեռքին մենք տեսանք Հայնրիխ Հայնեի հայերեն թարգմանությամբ նոր լույս տեսած բանաստեղծությունների գիրքը:

Խանջյանը բարեձև էր իր արտաքինով, համաչափ իր կազմվածքով, ուներ ամուր և ռիթմիկ քայլվածք, կտրուկ շարժումներ։ Առանձնապես հետաքրքիր էր սև ու խիտ մազերով նրա գլուխը։ Դեմքի ընդգծված այտոսկրերը, կարճ ու թավ բեղերը, կկոցած աչքերի խորաթափանց հայացքը առանձին հմայք էին պարգևում նրան։ Խոսում էր հանդարտ, խոհուն։ Չնայած իր երիտասարդ հասակին, կուտակել էր մտավոր գանձերի մի անսպառ պաշար, որին հասնելու համար, երևի, ուրիշներից պահանջվեին տասնյակ տարիներ։ Ամենից ուժեղ տպավորությունը խոսակիցը ստանում էր նրա ծիծաղից՝ լիաթոք, բարձր, հնչեղ ու զրնգուն ծիծաղից, ինչքա՜ն կենսախնդություն կար նրա մեջ…

Խանջյանը շատ ուրախացավ՝ տեսնելով վարպետին, նա շատ էր սիրում նրան:

Այգում, նստարաններին հենված, սկսվեց աշխույժ մի զրույց՝ առողջության մասին հարցուփորձ, կատակներ, անցյալի հուշեր, առօրյա խնդիրներ և այլն։ Փանոսը կարծես վերածնվել էր, առույգացել, ու ոգևորված պատմում էր իր կյանքի արկածալի դեպքերից:

Ճաշից հետո Խանջյանը առաջարկեց կրակել և, դառնալով Թերլեմեզյանին, ասաց.

— Ասում են դու եղել ես հմուտ և վարպետ կրակող, սնայպեր, ապա փորձիր, տեսնենք:

Եվ քսանհինգ քայլ հեռավորության վրա տեղավորելով պահածոյի թիթեղյա տուփը, հրացանը պարզեց Փանոսին, ասելով՝

— Դե, վերցրու, տեսնենք:

Թերլեմեզյանը քմծիծաղով պատասխանեց.

— Ես ի՞նչ կրակող եմ, ջանըմ, դյուք ջահել եք, առաջ դյուք կրակեք։

Առաջինը կրակեց Խանջյանը, նրա գնդակը անցավ տուփի կողքով, Փանոսը հումորով ասաց.

— Մեր քարտուղար աղվոր կրակող կերևա,— և դառնալով ինձ,— հիմա դյու կրակի, տեսնենք:

Հերթն իմն էր։ Կրակեցի։ Թիթեղյա տուփը երևի քթի տակ ծիծաղեց իմ վրա և քարի վրա մնաց հպարտ կանգնած:

— Էստեղ տվեք հրացանը, սա չոճուխի խաղալիք չէ, ձեր բանը չէ։— Ու դողդոջուն ձեռներով Փանոսը վերցրեց հրացանը, գտավ հարմար տեղ, հենեց քարին, սպասեց այնքան ժամանակ, որ ակնթարթը որսա, ինչպես կտավի առաջ, և ճիշտ ժամանակին կրակեց:

Տուփը գլորվեց…

— Ասանկ կը կրակեն։— Ասաց և հրացանը հանձնեց Աղասի Խանջյանին:

Փ. Թերլեմեզյանն իր արկածային կյանքով շատ էր նման իտալական վերածննդի հայտնի քանդակագործ, ոսկերիչ և փորագրիչ, խիզախ Բենվենուտո Չելլինիին։ Նա նույնպես եղել էր հռչակավոր սնայպեր։ Ֆլորենցիայի պաշարման ժամանակ նրան նույնպես տանում են թաղամասից թաղամաս և խնդրում անվրեպ կրակոցով ոչնչացնել քաղաքը պաշարած թշնամու' հատկապես հրամկազմի սպաներին:

Փանոսը հայ Բենվենուտոն էր»:

Աղբյուր՝ Թերլեմեզյանն առաջնակարգ սնայպեր էր