Քրիստոսի Ծնունդը

Ա.Մայկապար «Նոր Կտակարանը արվեստում: Արևմտյան արվեստի պատկերագրական ակնարկ»

(6) Եւ եղաւ երբոր նորանք այնտեղ էին. նորա ծնելու օրերը լրացան: (7) Եւ իր անդրանիկ որդին ծնեց, եւ պատեց խանձարուրներով եւ մսուրի մէջ դրաւ. որովհետեւ այն իջեւանումը տեղ չկար նորանց հանար:

(Ղուկաս, 2:6-7)

 Արևելքում Քրիոտոսի Ծնունդը արդեն հիշատակվում է գնոստնիկյան ուսմունքում, մասնավորապես Կլիմենտ Ալեքսանդրացու մոտ: Նրանք Քրիստոսի Ծնունդը տոնում էին Նրա Հայտնության տոնի հետ: Այդ հայտնությունը Աստվածահայտնությունն է (Աստծոն ներկյացնելը տաճարին): Այսպիսով, Սուրբ Ծննդյան տոնը նշվում էր Աստվածահայտնության հետ միասին հունվարի 6-ին: Այդ տոների հստակ բաժանումը քրիստոնեական բոլոր Եկեղեցիներում` Արևմտյան և Արևելյան, տեղի է ունեցել IV դարի վերջում և V դարի սկզբում: Ինչպես վկայում են եկեղեցական հայրերը, Քրիստոսի Ծննդյան տոնը Արևելյան Եկեղեցին փոխառել է Հռոմից, այն դեպքում, երբ Աստվածահայտնության տոնը սկզբում նշվում էր Արևելքում, ապա փոխանցվեց Հռոմ: Այստեղ հարկ է նշել, որ ժամանակի ընթացքում Արևմտյան և Արևելյան Եկեղեցիները Աստվածահայտնություն հասկացության հիմքում դրեցին տարբեր իմաստներ, որը ազդեց ավետարանական պատմության այդ տոնին նշվող իրադարձությունների ընտրության վրա: Արևելյան եկեղեցին հաստատեց Աստվածահայտնության տոնը որպես Քրիստոսի Մկրտություն (Հիսուսի առաջին անգամ հայտնվելը ժողովրդի միջավայրում և Երրորդության դոգմայի հաստատումը. Աստծո հայտնության երևույթի հաստատումը): Իր հերթին, Հռոմեա-Կաթոլիկական եկեղեցու Աստվածահայտնությունը, որը ևս տոնվում է հունվարի 6-ին, ենթադրում է աստղի հայտնությունը արևելյան մոգերին` որպես հեթանոսների առաջին հայտնությունը Մեսիայի մասին (երեք մոգեր, երեք թագավորեների տոնը): Մկրտությունը, որը միշտ նշվում է կիրակի օրը, եթե չի համընկնում հունվարի 6-ին, ապա Հռոմեա-Կաթոլիկական եկեղեցին նշում է այդ թվին հաջորդող մոտակա կիրակի օրը:

Վերոհիշյալ հանգամանքը չափազանց կարևոր է արևմտյան արվեստում ծննդյան շարքի սյուժեի ձևավորումը ճիշտ հասկանալու համար: Քրիստոսի ծննդյան ավետարանական պատմությունը իրականում վերոհիշյալ Ղուկասի խոսքերն են: Սակայն, հաճախ արևմտյան արվեստում «Քրիստոսի Ծնունդ» անվան ներքո ենթադրվում է նաև «Հովիվների երկրպագություն» և «Մոգերի երկրպագություն» տեսարանները (մենք այս դեպքում չենք խոսում Քրիստոսի ծննդյան մեկնաբանման մասին, որը ընդհանրապես ձևավորվել է ոչ ավետարանական պատմության հիման վրա, օրինակ` Մարիամի երկրպագությունը, թագավորների երկրպագությունը և այլ տեսարանների մեկնաբանման և դրան գրական աղբյուրների համար տեսե´ք ներքևում), մինչդեռ Մոգերի երկրպագությունը տեսարանը, հանդիսանում է Աստվածահայտնություն: Ի դեպ, եթե Քրիստոսի Ծննդյան տեսարանով նկարներրը, որպես կանոն, ներառում են նաև Ծննդյանը հաջորդ տեսարանները, որոնք իրականում ձևավորում են Աստվածահայտնության տոնի տեսարանների շարք, ապա Մոգերի երկրպագություն, Հովիվների երկրպագություն տեսարանները հաճախ չեն ներառում Քրիստոսի Ծննդյան տեսարանը:

Այսպիսով, մենք մտածված առանձնացնում ենք Քրիստոսի Ծննդյան տեսարանը, որպես Ղուկասի պատմության անմիջական նկարազարդում, իրեն հաջորդող Հովիվների երկրպագություն և Մոգերի երկրպագություն տեսարաններից` որպես Քրիստոսի Ծննդյան միջնորդավորված փաստ: Հարկ է նշել, որ այս տեսարաններն իրար միացնելը գեղանկարչությունում արտացոլվում է ի սկզբանե հենց Եկեղեցու`Քրիստոսի ծնունդը նրա հայտնության (Սուրբ Ծնունդ և Աստվածահայտնության տոները) հետ խառնելու հանգամանքով:

 Առաջին աղբյուրները, որոնցից քրիստոնեական նկարիչները փոխառան Քրիստոսի Ծննդյան հիմնական միտքը, պետք է որ լիներ Ավետարանը: Մատթեոսը միայն հաստատում է ծննդյան փաստը. «Եւ չգիտէր նորան մինչեւ որ նա իր անդրանիկ որդին ծնեց, եւ նորա անունը կոչեց Յիսուս» (Մատթեոս, 1:25): Այն տեղի ունեցավ Բեթղեհեմում: Ղուկասի մոտ պատմությունը ավելի ընդարձակ է` հիշատակելով, որ իջևանատանը տեղ չկար, Մարիամը Մանկանը բարուրել է, ապա Նրան դրել է մսուրի մեջ: Ղուկասի հետագա շարադրանքից պարզ է դառնում, որ ծնունդին ներկա է եղել Հովսեփը (Ղուկաս, 2:16): Սակայն, եթե համեմատենք Ավետարանում նկարագրված պատմությունը գեղանկարչությունում Քրիստոսի ծննդյան պատկերման հետ, պարզ կդառնա, որ դրանք ներառում են տեսարաններ, որոնք բացակայում են Ավետարանում: Այսպիսով, Քրիստոսի Ծննդյան պատկերագրությունը, պահպանելով ավետարանական տեղեկությունը, զարգացնում է այն արտաքին մանրամասնություններով: Մանրամասներն վերաբերվում են Քրիստոսի Ծննդյան վայրին, մսուրին, որտեղ տեղադրվեց Փրկիչը, մսուրի մոտ գտնվող եզանը և էշին, Մանկան ծննդյան տեսարանի վերնամասում պատկերված աստղին, նոր ծննդաբերած Աստվածամոր դիրքին, Հովսեփի վարքին, Հրեշտակներին և հովիվներին, Մանկան լոգանքին, տատմայրերին և նրանց գործողություններին, տեսարանի ճարտարապետական հարդարանքի յուրահատկություններին: Տեսարանի բոլոր այս մանրամասների համար կան աստվածաբանական հիմքեր և գրական աղբյուրներ:

Քրիստոսի Ծննդյան առաջին պատկերները վերաբերվում են վաղքրիստոնեական սարկոֆագներին, սակայն թվագրվում են ոչ վաղ, քան IV դարով: Տեսարանը, որպես կանոն, շատ պարզ է. ծածկի տակ` մսուրի մեջ, պառկած է բարուրված Մանուկը, դեպի նա խոնարհվել են եզը և էշը, ներկա են Մարիամը և Հովսեփը, երբեմն պատկերվում են հովիվները: Հաճախ, երբ պատկերվում է աստղը, ինչպես Via appia-ում գտնված հռոմեական մի սարկոֆագի վրա, մենք նաև տեսնում են երեք մոգերին (ֆրիգիական գլխարկներով):

Այսպիսով, եթե չսահմանափակվենք միայն Ղուկասի վկայություններով, այլ փորձենք երևան բերել ավելի լայն գրական աղբյուրներ Քրսիտոսի Ծննդյան տեսարանի համար, ապա պարզվում է, որ այդ տեսարանը արևմտյան արվեստում բաժանվում է Վերածննդի շրջանում ամրապնդված պարկերագրական տեսակների: Դրանք ընդգծելու համար անհրաժեշտ է դիտարկել այդ տեսարանին վերաբերող «եղանակները» և պարզաբանել գրական աղբյուրները. 1. Աստվածամոր տեղադրության (տանը` ծածկի տակ կամ քարանձավում), 2. Երկու ծառաները և Մանուկը, 3. Մանկան երկրպագությունը, 4. Աստղը, 5. Հրեշտակները, 6. Ծաղիկները, 7. Մի խտիտ խոտը, 8. Կոշիկները: Կուսումնասիրենք հաջորդականությամբ:    

Շարունակելի… 

Թարգմանեց Արմինե Բաբայանը